Onze vakantiebestemming van dit jaar bracht ons op Walcheren, het stukje Zeeland van Vlissingen, Veere, Domburg en Middelburg. Eén van de kleine dorpjes in de buurt van Vlissingen is Ritthem, een kerkdorp van amper zeshonderd inwoners. De naam van het dorp verwijst naar het rietland rondom de oorspronkelijke nederzetting (Rietheim).
Het kerkgebouw is nog van vóór de Reformatie, getuige de nissen bij de ingang onder de toren waarin plaats is voor heiligenbeelden. De kerk was gewijd aan Maria of Onze Lieve Vrouwe. In 1612 werd er een plaatselijke hervormde gemeente gesticht. Het huidige preekgestoelte dateert van niet lang daarna.
Hoe het toen was
Breukelman werd door G.C. van Niftrik als predikant verbonden aan de hervormde gemeente van Ritthem. Het was zijn eerste gemeente en hij maakte er een spannende tijd mee.
Na een week uitstel werd Breukelman op zondagochtend 21 november 1943 door Van Niftrik bevestigd als predikant in de hervormde gemeente van Ritthem. De Provinciale Zeeuwse Courant en De Zeeuw schrijven op 23 november over deze dag het volgende:
“Het was Zondag voor de Herv. gemeente van Ritthem een blijde en gewichtige dag. Na een korte vacature van ruim 2 maanden kreeg zij een eigen herder en leeraar. Des voormiddags werd cand. F. H. Breukelman als predikant bevestigd door dr. G. C. van Niftrik te Rijsburg. Zijn tekst was Romeinen 1 : 14. Na de bevestiging zong de gemeente haar nieuwen predikant toe de zegenbede uit Ps. 134:3. Aan de handoplegging nam behalve de bevestiger deel ds. L. C. Spijkerboer te Oost- en West-Souburg. Des namiddags hield ds. F. H. Breukelman zijn intrede naar aanleiding van Matth. 9:35-38. Evenals er ten tijde van Jezus’ omwandeling op aarde vele vermoeiden en verstrooiden waren, die geen herder hadden, zoo is er tot op onzen tijd toe een sterk verlangen geweest naar den eenigen leidsman der wereld, nl. Jezus Christus. Na de prediking hield ds. Breukelman de gebruikelijke toespraak. Ds. Spijkerboer sprak namens den kerkeraad, namens den ring Vlissingen en als consulent en collega. Nog werd hij toegesproken door zijn bevestiger ds. van Niftrik. Voor beide diensten was veel belangstelling, ook van buiten de gemeente.”
De notabelen van Ritthem waren, zoals in veel dorpjes van Nederland, de burgemeester, de predikant en de schoolmeester. Breukelman nam volop deel aan het kerkelijke en het maatschappelijke leven. Hij werd bijvoorbeeld benoemd tot bestuurslid van de Vereeniging voor Christelijk Lager Onderwijs van Walcheren (De Zeeuw, 14 februari 1944), hij sprak bij de dodenherdenking op Souburg in 1946 (Zeeuwsch Dagblad, 7 mei 1946) en die week daarop op een verkiezingsbijeenkomst van de afdeling Goes van de Partij van den Arbeid. De Provinciale Zeeuwse Courant (9 mei 1946) tekent op: ‘Spr[eker] zal ook als lid van de P.v.d.A. nimmer nalaten te verzekeren, dat hij gelooft in Jezus Christus.’ In het Noord-Bevelands Nieuws- en advertentieblad van 24 mei 1947 staat een aankondiging van een PvdA-bijeenkomst waar Breukelman zal spreken:
In het najaar van 1944 probeerden de geallieerden de Duitse bezetter uit de provincie Zeeland te verdrijven om zo de doorvaart naar Antwerpen veilig te kunnen stellen. De Britse luchtmacht bombardeerde de dijken op Walcheren om een zogeheten defensieve inundatie te bewerkstelligen. Het dorpje Ritthem werd een eiland, en alles, bomen, boerderijen en landerijen, werd meegesleurd en kapotgeslagen door enorme waterstromen.
In de Teleac-cursus Bijbellezen op ’n nieuwe manier (1978) komt Breukelman te spreken over deze gebeurtenis, naar aanleiding van tohoe wabohoe (Gen 1:2, ‘woest en ledig’). Volgens hem is het een typisch voorbeeld van de woest-en-ledigheid die door Gods scheppend handelen wordt teruggedrongen en tenietgedaan:
“God wendt het af, hij laat het achter zich, en wij met God mede mogen alle tohoe wabohoe achter ons laten.”
Vanwege de inundatie kon Breukelman zijn predikantschap niet langer ter plaatse uitoefenen. Hij werd geëvacueerd naar de nabijgelegen stad Veere en oefende daar gedurende enkele maanden het predikantschap uit (Provinciale Zeeuwse Courant, 26 april 1946). In september 1945 keerde hij weer terug naar Ritthem. Tot 4 januari 1947 bleef hij daar predikant. Op de kansel van de kerk lag destijds, net als op bijna alle kansels in Nederland, de Statenvertaling.
In de studeerkamer van de Ritthemse pastorie moeten de eerste contouren zichtbaar zijn geworden van zijn latere Bijbelse theologie. Breukelman zag zich geconfronteerd met ‘problemen met de prediking’ (interview De Tijd, 1980) of het probleem van ‘het functioneren van de Schrift in prediking en pastoraat’ (interview Trouw, 1980). Door veel studie trachtte hij die problemen te overwinnen.
De Duitse theoloog Horst Dzubba herinnert zich een preek over Psalm 103 die Breukelman vanaf de Ritthemse kansel hield: ‘Die Predigt von Pastor Breukelman währte eine Stunde: Es war so, als sei man zu Tisch geladen und bekäme ein stärkendes Gericht nach dem anderen gereicht … Der Schleier, der alles Leben verhüllt, schien fortgenommen; das wahre Leben trat hervor … Und doch war der Redner kein glänzender Kanzelredner – wie gut, daß er es nicht war! und auch kein Zauberer des Wortes; aber er glühte und teilte aus.’ (Dzubba, ‘Gott hat seinen Thron im Himmel errichtet. Ein Brief aus Holland’, Unterwegs 5 (1951), 258)
Hoe het nu is
Een vriendelijke koster verwelkomde ons op een vroege zomermorgen bij haar thuis. Samen liepen we naar de kerk. Ze vertelde dat ze had nagevraagd of er in de gemeente nog iemand was die onder de bediening van Breukelman gezeten had. Maar de enige die daar nog iets van kon weten, was kort daarvoor juist overleden…
De hervormde gemeente zal nooit heel groot geweest zijn, getuige de omvang van de kerkzaal, waar met veel passen en meten hooguit 150 mensen passen. De financiële omstandigheden van de gemeente zijn nooit erg gunstig geweest. Al in de jaren ’20 van de vorige eeuw moest in verband met een restauratie al een beroep gedaan worden op het Fonds voor noodlijdende kerken. Op 19 januari 1976 vertrok de laatste hervormde predikant uit de Ritthemse pastorie. Voortaan werd er samen met het buurtdorp Sint Joosland (op 4 kilometer afstand) een predikant beroepen. De pastorie werd afgebroken.
In de loop van de laatste decennia is de toestand van de gemeente zorgelijk geworden. Op papier zijn er nog zo’n 160 mensen lid, de meesten daarvan inmiddels op leeftijd gekomen. De gemeente is niet meer in staat een eigen predikant te onderhouden. De samenwerking met Nieuw- en Sint Joosland is nu zodanig, dat er niet alleen een (deeltijd)predikant gedeeld wordt, maar ook de kerkdiensten samen worden gehouden, de ene week in Ritthem, de andere week in Nieuw- en Sint Joosland. Het is echter niet ondenkbaar dat er binnen afzienbare tijd geen reguliere kerkdiensten meer gehouden zullen worden in Ritthem.
Hoe de theologische ligging van de gemeente in de dagen van Breukelman geweest is, weet ik niet. Dat de gemeente naar preken van een uur kon luisteren, doet vermoeden dat er sprake was van een traditionele Zeeuwse gereformeerde inslag. Tegenwoordig is de gemeente wat ze wel ‘oecumenisch-protestants’ noemen. De gereformeerden gaan naar een Gereformeerde Gemeente of een GGiN in de buurt. De belangrijkste verschillen met vroeger: van twee diensten ging men naar één dienst per zondag; sinds 1976 kent de gemeente vrouwelijke ambtsdragers; en sinds enige tijd wordt er uit het nieuwe Liedboek gezongen.
De Statenbijbel op de kansel doet geen dienst meer. In plaats daarvan ligt er een Nieuwe Bijbelvertaling (2004).
Het is maar goed dat Breukelman dat niet meer meegemaakt heeft…